2001 оны 6 дугаар сард АНУ-ын Нью-Йорк хотод Монголын Соёлын өдрүүд зохион байгуулагдаж билээ. Энэ үеэр миний бие шагайн төрлийн тоглоом, наадгай, харвааг сонирхуулж тэндэхийн Байгалын түүхийн музейд 7 хоног хүүхэд, оюутан залуучуудад мэдээлэл хийж, бөгцөг няслах, морь уралдуулах, шагай шүүрэх, шагай таалцах, алаг мэлхий өрөх зэрэг шагайн наадгай тоглоом сонирхуулж, тоглуулаад төгсгөлд нь шагайгаа харваж үзүүлж явж билээ. Бид тэнд НҮБ-ын байранд байрлаж байлаа. Манай орноос тэнд элч төлөөлөгчөөр Жаргалсайхны Энхсайхан гуай ажиллаж байлаа. Энхсайхан гуайн аав Жаргалсайхан гуай Монгол улсын өмнөө барих дипломатчдийн нэг бөгөөд залуудаа сум тавьдаг байж. Нэг орой Энхсайхан гуай /тухайн үед 80 гарчихсан л хүн байсан/ -тай уулзаж өөрийнх нь үеийн шагай харваж байсан үеийн талаар хөөрөлдөв. Энхсайхан гуай нэг жижиг хашлага, сум хоёр гаргаж үзүүлээд, би бас сонирхож явлаа гээд шагай харваж байсан хүмүүсийн талаар зөндөөн сайхан домог түүх шиг яриа өрнүүлж билээ. Тэр ярианаас хоёр зүйлийг онцолж сонирхуулая. Нэг. АИХ-ын дарга асан Жамсрангийн Самбуу гуайг шагай харвах их дуртай хүн байсан тухай яриад, Бумцэнд, Шомбонз хэмээх Бат-Очир гээд тоглодог дарга нар байлаа. Ж.Самбуу гуай хойд Солонгост элчин сайдаар ажиллахдаа мод зурхайгаа аваад очсон байдаг, тэнд айхавтар дайн гараад бүх улсын элчин сайдууд буцаад явахад ганцаараа үлдсэн бөгөөд тэр үед надад хань болж байсан зүйл хашлага сум хоёр минь л байлаа. Хааяа сум тавьж байлаа гэж ярьснаас бодоход үнэхээр шагай харвааны нэг үеийн өвлөн тээгч байжээ. Ж.Самбуу гуайн тэр шагайн мод хэрэглэл сүүлд Дундговийн Адаацагт Ваанчиг гуай дээр байдаг байсныг Бүрэн сумын Б.Бадамжав гэдэг залуу худалдаж авсан сураг байдаг. Хоёр. Ардын хувьсгалаас өмнө 1800 оны сүүлч, 1900 оны эхээр шагайн харваа их өргөжсөн гэсэн гээд Сайн ноён хан Намнансүрэнгийн цэргүүд дотор шагай харвадаг, их онодог, сайхан уйхайлдаг цэргүүд цөөнгүй байсан тухай Жаргалсайхан гуай их ойрын ахмад хүнээс сонссон байна. Тэр цэргүүдийн бүрэлдэхүүнд Төв Халхынхан их байсан гэсэн /одоогийн Өмнөговь, Төв, Өвөрхангай хавийн нутгийнхан их байсан/ гэж… Тэгээд үдлэх, бууж сууж амрахаараа цэргүүд жижиг хөөрхөн мод угсраад, ядарч зовсноо мэдэхгүй харвацгаадаг байж. Сайн ноён хан харваачдын уухайг ерөөсөө ашиглая гэж бодож уухайлдаг цэргүүдийг урд талдаа гаргаад давхидаг, бусад нь дагаж уухайлуулсаар байгаад бүгд аливаа жижиг, том тулаанд уухайлан дайрдаг болсон гэсэн тухай ярьж өгч байж билээ.